Centos de antigas instalacións industriais permanecen abandonadas despois do fin da súa actividade en Galicia e, delas, decenas posúen valor arquitectónico, etnográfico ou artístico. Con todo, "agonizan" ante a indiferenza de administracións e sociedade, segundo lamentan historiadores e arquitectos.

En todo o territorio galego, explicaron a Europa Press estes expertos, hai múltiples exemplos de antigas factorías que cesaron a súa actividade (conserveiras, metalúrxicas, curtidorías, cerámicas, etc.) hai anos e que, unha vez pechadas, quedaron expostas, no mellor dos casos, á deterioración propia do paso do tempo e, noutras moitas ocasións, foron obxecto de espolio e vandalismo.

A conserveira Massó en Cangas (pechada en 1996), un poderoso exemplo do racionalismo industrial, coroado pola maxestuosa torre do reloxo, agora propiedade dunha entidade financeira; a conserveira Alfageme de Vigo (pechada en 2006 após un dramático proceso concursal) proxectada polo arquitecto Gómez Román; as instalacións de Pontesa en Arcade-Soutomaior (abandonadas en 2001), que lembran os tempos de esplendor do Grupo de Empresas Álvarez; a química Cros en Culleredo (pechada na década dos 80); a cerámica O Castelo en Monforte (pechada na década dos 90), son algúns exemplos.

Aínda que algúns dos expoñentes máis valiosos e interesantes do patrimonio arquitectónico industrial galego perdéronse para sempre (a Fábrica de Lápices Hispania de Ferrol ou La Molinera Gallega en Vigo), hai tamén exemplos de conservación (a central hidroeléctrica do Tambre), de rehabilitación xa consumada (a sala de exposicións Porta Miñá no antigo matadoiro municipal de Lugo ou a conserveira Massó en Bueu) e en trámite (a Panificadora da cidade olívica ou a Fábrica de Tabacos da Coruña).

A Asociación Galega do Patrimonio Industrial 'Buxa' empeñouse no difícil reto de elaborar un inventario deste tipo de patrimonio. O seu presidente, Manuel Lara, expresou certa esperanza con respecto ao futuro destes inmobles porque a lei 5/2016 do Patrimonio Cultural de Galicia recoñece por primeira vez un patrimonio industrial galego, a súa definición e criterios de preservación.

PASADO "PENOSO" E CUSTO ECONÓMICO

Como explica a arquitecta Silvia Blanco, son múltiples os factores que determinan o estado de abandono desas fábricas (económicos, sociais, urbanísticos ou legais), e un dos principais obstáculos que impiden a recuperación e conservación destas instalacións é o gran custo que implica a súa sustentabilidade futura.

Así, pode ser fácil conseguir fondos para restaurar unha antiga fábrica pero dotar esa instalación de contido e de persoal para mantela aberta, é unha pesada laxa para as arcas de moitos concellos e unha hipoteca que os dirixentes locais non están dispostos a deixar como legado.

"O pouco interese que mostra a sociedade non facilita o proceso de recuperación de inmobles abandonados", engadiu Blanco, quen apuntou que, noutros moitos casos, ese desinterese pode ter como fondo un rexeitamento da propia sociedade onde se asenta esa antiga factoría. "Non hai que esquecer que esas construcións posúen habitualmente unha imaxe negativa, ligada a unha memoria de penurias e faena, ademais de estar asociadas a lugares insalubres, feos, contaminantes ou caóticos", incidiu.

A estas barreiras súmase outro determinante: a maior parte das fábricas e solares son de propiedade privada (moitas están en mans de bancos após procesos de embargo) e, tamén na maioría de ocasións, ocupan "solares moi apetecibles", como reflexiona a arquitecta e experta en patrimonio industrial Iria Sobrino.

"RECOÑECER" O PATRIMONIO

Sobrino engadiu, ademais, outra reflexión: "a sociedade aínda non está preparada para recoñecer o patrimonio industrial, como si o está para facelo, por exemplo, co patrimonio relixioso". Nese contexto, advertiu de que, "cando as cidades rompen o fío co pasado, traizóanse a si mesmas, e deixan de entenderse as cousas". Por iso, subliñou, é importante "que a xente recoñeza a cidade, para poder logo recoñecer o patrimonio industrial, apropiarllo no sentido de facelo parte da súa vida" e, só entón, "ser esixente" para que se poña en valor.

O doutor en Economía e especialista en historia empresarial e industrial, Xoán Carmona, coincidiu en sinalar a importancia dos movementos cidadáns en defensa do patrimonio industrial, e lembrou os exemplos de 'Outro Vigo é Posible' e 'Entremos na Panificadora'. No entanto, lamentou, a situación do patrimonio industrial galego é de "abandono xeral" e cada elemento valioso que se desatende é "unha oportunidade perdida".

O RISCO DAS "ESCENOGRAFÍAS BALEIRAS"

Á hora de expor a recuperación e conservación destas instalacións, existen discrepancias sobre, por unha banda, a identificación de espazos que poidan considerarse susceptibles de ser preservados. Tampouco hai criterios uniformes sobre o tipo de intervención que debe acometerse neses espazos, se deben acometerse necesariamente por administracións públicas ou pola iniciativa privada.

Silvia Blanco alertou do risco de querer "conservar custe o que custe" elementos sen ter en conta nin a súa sustentabilidade futura nin o contexto social ou territorial no que se enmarcan. Segundo sinalou, os proxectos de recuperación deben ver "máis aló" dos elementos que se van a rescatar porque, pola contra, córrese o risco de crear "escenografías baleiras".

Para esta arquitecta cabe preguntarse, a ese respecto, se tería sentido acometer un proxecto de rehabilitación dunha fábrica que se atope nunha contorna illada e que acabe transformándose nun colector baleiro, sen contido, sen visitantes, en definitiva, "sen moito sentido". Por contra, unha boa elección permite dotar a eses espazos non só de novos usos, senón "crear emblemas de modernidade" e, ademais, teñen a vantaxe de ser instalacións con espazos amplos, sen interrupcións, o que lles dá gran versatilidade.

Xoán Carmona indicou, ademais, que "conservar patrimonio industrial non é só conservar ruínas, senón tamén marcas, gravados, publicidade, deseños ou arquivos". Todo iso contribúe a reforzar a imaxe dun territorio industrial, a pór de manifesto que "os saberes e capacidades desa industria seguen presentes no lugar".

O turismo industrial tamén se converteu nunha forma de impulsar a protección deses bens. Así, como lembra a Asociación 'Buxa', "o modo máis eficaz e seguro de conservar o patrimonio industrial pasa por conseguir o interese e o afecto público, favorecer a apreciación dos seus valores e incluílo nas rutas rexionais, nacionais e internacionais especializadas".

Iria Sobrino, pola súa banda, aposta por "empezar polo pequeno" e "mostrar que funciona", antes de realizar grandes intervencións. Ademais, "hai casos nos que o realmente valioso é o espazo que ocupou esa industria, pero non para convertelo en tecido residencial, senón para que se manteñan os fluxos, o espazo aberto para que sexa ocupado polas persoas".

Tanto Sobrino como Manuel Lara coincidiron tamén en rexeitar a estendida opinión de que han de ser as administracións públicas as que inexorablemente se fagan cargo desas rehabilitacións. "As administracións deben ser as últimas en intervir e, ademais, se se espera a que chegue o diñeiro público, deixaranse desaparecer os restos. A mellor aproximación á viabilidade é que non se aposte só polo uso público", sentenza Lara.